W świetle uregulowań Konstytucji RP akty prawa miejscowego stanowią źródła powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej na obszarze działania organów, które je ustanowiły
( art. 87 ust 2 Konstytucji RP). Mogą więc one stanowić podstawę rozstrzygnięć podejmowanych wobec jednostek o ile podmioty te znajdują się w zasięgu ich oddziaływania. Nie zawsze będzie jednak tak, że generalno – abstrakcyjne normy dekodowane z treści aktu prawa miejscowego będą w ocenie jednostki wywoływać tylko pozytywne skutki prawne. W konsekwencji, uchwalenie aktu prawa miejscowego o niekorzystnej dla jednostki treści może prowadzić nawet do powstania szkody. Nie można więc dopuścić do sytuacji, gdy jednostka na skutek uchwalenia czy zmiany aktów prawa miejscowego doznając niepożądanych konsekwencji, pozostaje bez środków prawnych, służących m.in. zaspokojeniu roszczeń odszkodowawczych z tytułu powstania szkody.
Temu właśnie ma przeciwdziałać tryb zadekretowany w normach art. 471 ustawy – Prawo wodne normującym odpowiedzialność za szkody będące skutkiem wejścia w życie lub zmiany niektórych aktów prawa miejscowego wydanych na podstawie Prawa wodnego. Art. 471 ustawy – Prawo wodne (dalej p.w.) w kolejnych jednostkach redakcyjnych normuje w jakich okolicznościach faktycznych i prawnych można domagać się odszkodowania, oraz jakie są poszczególne etapy urzeczywistnienia swojego roszczenia. Na marginesie, należy zaznaczyć, że regulacje pozostające w bezpośrednim związku z problematyką odpowiedzialności za szkody powstałe w wyniku wydania aktu prawa miejscowego zamieszczone zostały także poza tym fragmentem ustawy. ( np. art. 142 p.w., lub art. 382 ust. 9 p.w. które odwołują się do trybu dochodzenia roszczeń odszkodowawczych na podstawie art. 471 p.w.)
Art. 471 ust. 1 p.w. enumeratywnie wskazuje na skutek wejścia w życie jakich aktów prawa miejscowego właścicielowi nieruchomości przysługuje odszkodowanie. Powstała szkoda ma być związana z aktami prawa miejscowego wydanymi na następujących podstawach;
– art. 31 ust. 2 p.w. dotyczący sytuacji nadzwyczajnych, o których mowa w ustawie z dnia 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji rządowej w województwie (Dz. U. z 2023 r. poz. 190.) Wojewoda może, w drodze aktu prawa miejscowego, określić rozmiar i czas korzystania z każdej wody na potrzeby, zwalczania poważnych awarii, klęsk żywiołowych, pożarów lub innych miejscowych zagrożeń, zapobieżenia poważnemu i nagłemu niebezpieczeństwu grożącemu życiu lub zdrowiu ludzi albo mieniu znacznej wartości, którego w inny sposób nie można uniknąć,
– art. 135 ust. 1 pkt 2 – w przypadku ustanowienia przez wojewodę w drodze aktu prawa miejscowego strefy ochronnej obejmującej teren ochrony bezpośredniej i teren ochrony pośredniej
– art. 135 ust. 2 – odnoszący się w swojej treści do art. 135 ust 1 pkt 2, regulujący sytuację kolizyjną, jeżeli strefa ochronna, o której mowa w art. 135 ust. 1 pkt 2, obejmowałaby tereny położone w obszarze działania co najmniej 2 wojewodów. Wówczas tę strefę ochronną ustanawiają wspólnie właściwi wojewodowie w drodze aktu prawa miejscowego.
– art. 141 ust. 1 – w przypadku ustanowienia przez wojewodę na wniosek Wód Polskich, w drodze aktu prawa miejscowego, obszaru ochronnego, wskazując ograniczenia lub zakazy dotyczące użytkowania gruntów oraz korzystania z wód na terenie obszaru ochronnego oraz granice tego obszaru.
– art. 141 ust. 4 – odnoszący się do art. 141 ust 1 p.w. regulujący sytuację kolizyjną, jeżeli obszar ochronny obejmowałby tereny położone w obszarze działania co najmniej dwóch wojewodów. Wówczas obszar ochronny ustanawiają wspólnie właściwi wojewodowie w drodze aktu prawa miejscowego.
– art. 327 ust. 4 p.w. – w przypadku przyjęcia przez wojewodę, na wniosek Wód Polskich, w drodze aktu prawa miejscowego planu utrzymania wód
– art. 327 ust. 6 p.w. – odnoszący się do art. 327 ust 4 p.w. regulujący sytuację kolizyjną, jeżeli plan utrzymania wód obejmowałby tereny położone w obszarze działania co najmniej dwóch wojewodów. Wówczas plan ten ustanawiają wspólnie właściwi wojewodowie w drodze aktu prawa miejscowego.
– art. 382 ust. 7 p.w. – w przypadku ustanowienia przez radę powiatu na wniosek właściwej służby państwowej strefy ochronnej urządzeń pomiarowych służb państwowych podjętej w drodze uchwały będącej aktem prawa miejscowego, określając zakazy, nakazy lub ograniczenia oraz obszary, na których obowiązują.
W świetle ustawy właścicielowi nieruchomości przysługuje odszkodowania z tytułu uniemożliwienia lub istotnego ograniczenia w związku z wydaniem aktu prawa miejscowego przy dwóch stanach faktycznych i prawnych. Po pierwsze, w przypadku zmiany aktu prawa miejscowego albo zastąpienia dotychczasowego aktu prawa miejscowego nowym aktem prawa miejscowego z tytułu uniemożliwienia lub istotnego ograniczenia;
Po drugie, odszkodowanie przysługuje także w innych, niż wskazane wyżej przypadkach z tytułu uniemożliwienia lub istotnego ograniczenia:
W obu przypadkach, uniemożliwienie lub istotne ograniczenie ma skutkować obniżeniem wartości nieruchomości, która liczona jest w sposób ustalony w art. 471 ust. 4 p.w.
Każdorazowo należy jednak uwzględniać przy obliczaniu obniżenia wartości nieruchomości następujące parametry;
1) możliwość zagospodarowania terenu i ograniczeń w tym zagospodarowaniu wynikających z aktu prawa miejscowego obowiązującego przed zmianą aktu prawa miejscowego albo zastąpieniem dotychczasowego aktu prawa miejscowego nowym aktem prawa miejscowego;
2) sposób użytkowania terenu i gruntu określonego na podstawie ewidencji gruntów i budynków lub zagospodarowania terenu zgodnie z przeznaczeniem ustalonym w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego.
W przypadku stwierdzenia nieważności aktu prawa miejscowego ( niezależnie, czy stwierdzenie nieważności byłoby dokonane przez organ nadzoru w ramach postępowania nadzorczego czy przez sąd administracyjny) albo jego uchylenia przez sąd administracyjny, strona, której przyznano odszkodowanie, musi liczyć się z tym, że wówczas odszkodowanie to podlega zwrotowi. Zwrotu dokonuje się na rzecz podmiotu, który to odszkodowanie wypłacił. Katalog podmiotów wypłacających odszkodowanie zawarty został w art. 471 ust. 9 p.w. Roszczenie o zwrot odszkodowania przedawnia się z upływem 2 lat od dnia uchylenia albo stwierdzenia nieważności aktu prawa miejscowego.
W myśl art. 471 ust. 3 p.w. wysokość odszkodowania ustala się na dzień wejścia w życie aktu prawa miejscowego. Wpływ na wysokość odszkodowanie nie będą miały zatem waloryzacja, zmiana siły nabywczej pieniądza czy poziom inflacji. Tryb dochodzenia roszczenia odszkodowawczego wywołany wydaniem aktu prawa miejscowego zostaje uruchomiony poprzez złożenie wniosku właściciela nieruchomości do właściwego starosty, który jest organem właściwym w zakresie ustalenia wysokości odszkodowania. Ustalenie wysokości odszkodowania następuje w formie decyzji administracyjnej. Wydanie przedmiotowej decyzji otwiera stronie poszkodowanej drogę sądową w sprawie ustalenia i przyznania odszkodowania. W terminie 30 dni od dnia doręczenia decyzji administracyjnej wydanej przez starostę, strona (poszkodowana) może wnieść powództwo do sądu powszechnego. Ustawa zabezpiecza także w pewien sposób żądanie jednostki, w przypadku bezczynności starosty. Niewydanie decyzji przez starostę w terminie 3 miesięcy od dnia zgłoszenia roszczenia, uprawnia jednostkę domagająca się odszkodowania do wniesienia powództwa w tej sprawie do sądu powszechnego.
Ustawa wprowadza szczególnym termin przedawnienia się roszczenia o wypłatę odszkodowania. Roszczenie o wypłatę odszkodowania przedawnia się z upływem 2 lat od dnia wystąpienia szkody.
Zasadą będzie, że odszkodowanie jest wypłacane przez organ wydający akt prawa miejscowego. Ustawa wprowadza jednak pewne odmienności w tym zakresie. W przypadku ustanowienia strefy ochronnej odszkodowanie wypłaca właściciel ujęcia wody, natomiast w przypadku ustanowienia strefy ochronnej urządzenia pomiarowego służb państwowych odszkodowanie wypłaca odpowiednio Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Państwowy Instytut Badawczy albo Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy.
Wszystkie wyartykułowane powyżej uwagi zachowują swoją aktualność w sytuacji gdy, poszkodowanym jest użytkownik wieczysty, co potwierdza treść art. 471 ust. 11 p.w.